مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد، روانشناسی عمومی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران

2 دانشجوی دکترا، گروه روانشناسی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران

3 استادیار، گروه روانشناسی، مؤسسه اموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران

چکیده

چکیده گسترده
مقدمه و اهداف: تفکر انتقادی امروزه به‌عنوان یکی از مهارت‌های اساسی و حیاتی برای همه افراد در جوامع مختلف شناخته می‌شود و جایگاه ویژه‌ای در نظام‌های آموزشی سراسر جهان دارد. این مهارت به‌واسطه تأثیرگذاری بر توسعه مهارت‌های شناختی سطح بالا نظیر تأمل، خودآگاهی و تحلیل مسائل پیچیده، نقش مهمی در توانمندسازی افراد برای تصمیم‌گیری‌های منطقی و حل مسائل در زندگی شخصی و حرفه‌ای ایفا می‌کند.  در دنیای پرتحول امروز، تفکر انتقادی برای مواجهه با چالش‌های ساده و پیچیده اهمیت زیادی دارد، به‌ویژه در برابر پدیده‌هایی مانند اخبار جعلی و نظریه‌های توطئه در فضای مجازی که نیازمند تحلیل و مدیریت هوشمندانه اطلاعات است. تفکر انتقادی فرآیندی پیچیده و چندبعدی است که شامل تفکر منطقی، ارزیابی شواهد و تصمیم‌گیری بر پایه استدلال می‌شود. اندیشمندان آن را گاه تفکری معقول و بازتابی و گاه فرایندی هدفمند و خودگردان می‌دانند. از سوی دیگر، آموزه‌های دینی به‌ویژه قرآن و روایات اسلامی نیز تأکید زیادی بر تفکر و تعقل دارند. قرآن کریم در آیات متعددی انسان‌ها را به تأمل و نقد باورها و سنت‌های بی‌اساس دعوت می‌کند و آن‌ها را از پذیرش کورکورانه آموزه‌های گذشته بر حذر می‌دارد. این رویکرد در راستای پرورش عقل و جلوگیری از جمود فکری است. اندیشمندانی مانند مطهری و ابن‌سینا نیز بر اهمیت تفکر نقادانه تأکید داشته و آن را عاملی مؤثر در رشد عقلانی و دوری از تعصب و قضاوت‌های عجولانه دانسته‌اند. علی‌رغم وجود پژوهش‌های متعدد در حوزه تفکر انتقادی از منظر روان‌شناسی، تعلیم و تربیت و فلسفه، هنوز مدلی جامع و مشخص که مبتنی بر منابع اسلامی باشد و مؤلفه‌های تفکر انتقادی را به‌طور دقیق تبیین کند، ارائه نشده است. هدف این پژوهش، شناسایی مؤلفه‌های تفکر انتقادی از منابع اسلامی و تدوین مدل مفهومی کاربردی برای تقویت این مهارت است. این مدل با تأیید متخصصان می‌تواند زمینه‌ساز برنامه‌های آموزشی مؤثر و ارتقای تصمیم‌گیری منطقی در سطوح فردی و اجتماعی شود.
روش: این پژوهش از نظر هدف، بنیادی و از نظر رویکرد، آمیخته است که شامل ترکیب روش‌های کیفی و کمّی به‌صورت متوالی اکتشافی می‌باشد. در بخش کیفی، برای شناسایی مفاهیم مرتبط با تفکر انتقادی در منابع اسلامی، از روش معناشناسی زبانی و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. جامعه آماری شامل قرآن کریم و منابع روایی معتبر از کتب درجه «الف» و «ب» و آثار پیشوایان دینی تا سده پنجم هجری است. نمونه‌گیری به‌صورت غیرتصادفی و هدفمند انجام شده و داده‌ها با نظر کارشناسان تجزیه و تحلیل گردیده است. ابتدا با روش معناشناسی زبانی، مفاهیم مشابه تفکر انتقادی در قرآن و روایات شناسایی شد. سپس این داده‌ها با استفاده از تحلیل محتوای کیفی بررسی گردید تا مضامین اصلی استخراج شود. در تحلیل محتوا، داده‌ها به‌صورت نظام‌مند طبقه‌بندی شده و مفاهیم کلیدی شناسایی شدند. در بخش کمّی، برای ارزیابی روایی محتوایی مؤلفه‌ها از روش
 
 
 
 
توصیفی زمینه‌یابی استفاده شد. نظرات پنج کارشناس در مرحله مفاهیم و هفت کارشناس در مرحله مؤلفه‌ها به‌صورت هدفمند جمع‌آوری شد. شاخص روایی محتوایی (CVI) محاسبه و مفاهیمی که مقدار آن کمتر از 0.79 بود، حذف گردید. ویژگی‌های جمعیت‌شناختی کارشناسان شامل تحصیلات حوزوی و دانشگاهی نیز بررسی شد تا از تخصص آن‌ها اطمینان حاصل شود. درنهایت، روند مراحل پژوهش از آغاز تا پایان به‌صورت طرح‌نما ارائه شد تا سیر پژوهش و نحوه دستیابی به نتایج به‌روشنی مشخص شود. این فرآیند موجب افزایش دقت و اطمینان در یافته‌های پژوهش شده است.
یافته‌ها: یافته‌های این پژوهش منجر به تدوین یک مدل مفهومی جامع برای تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی شد. در مرحله نخست، با بهره‌گیری از روش معناشناسی زبانی و تحلیل محتوای کیفی، مفاهیم مرتبط با تفکر انتقادی استخراج شد. در این راستا، ابتدا ۱۴ مفهوم کلیدی شناسایی گردید که پس از ارزیابی روایی محتوایی توسط کارشناسان، هشت مفهوم اصلی شامل فکر نظام‌مند، حقیقت‌جویی، گشوده‌فکری، پرسشگری، شنونده فعال، استقلال فکری، انعطاف‌پذیری و فهم عمیق تأیید و انتخاب شد. مدل مفهومی طراحی‌شده، در سه بُعد ساختاربندی شد: بعد شرایطی: این بعد به عواملی اشاره دارد که زمینه‌ساز شکل‌گیری تفکر انتقادی هستند. مؤلفه‌هایی همچون فکر نظام‌مند (برنامه‌ریزی و نظم در اندیشه)، حقیقت‌جویی (جستجوی فعالانه حقیقت)، گشوده‌فکری (پذیرش دیدگاه‌های مختلف)، پرسشگری (طرح سؤالات بنیادین) و شنونده فعال (گوش دادن دقیق و تحلیلی) در این بعد قرار دارند. بعد هسته‌ای: این بعد به ماهیت و جوهره تفکر انتقادی پرداخته و شامل استقلال فکری (اتکای فرد به قضاوت شخصی)، قدرت پردازش اطلاعات (تحلیل و استنباط داده‌ها)، انعطاف‌پذیری (سازگاری با شرایط جدید) و فهم عمیق (درک عمیق از مسائل) است. بعد پیامدی: این بعد بر پیامدها و نتایج حاصل از تفکر انتقادی متمرکز است. مؤلفه‌هایی چون ارتباط سازنده (تعامل مؤثر با دیگران)، خودهشیاری (آگاهی از نقاط ضعف و قوت فردی)، بازنگری و ارتقای دانش (مرور و اصلاح آموخته‌ها)، تصمیم‌گیری منطقی و سخن مستندانه (استدلال بر اساس شواهد) در این بعد گنجانده شده‌اند. در مرحله کمّی، میزان روایی محتوایی این مؤلفه‌ها توسط هفت کارشناس حوزه علوم انسانی و روان‌شناسی بررسی شد. شاخص CVI برای تمامی مؤلفه‌ها بالاتر از 0.85 گزارش شد که نشان‌دهنده اعتبار بالای مدل ارائه‌شده است. این مدل قابلیت تبدیل به ابزارهای سنجش روان‌شناختی و برنامه‌های آموزشی برای ارتقای مهارت تفکر انتقادی را داراست.
 
شکل 1. مدل مفهومی تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی
 
 
 
 
 
نتیجه‌گیری: فکر انتقادی به‌عنوان یک مهارت بنیادین، نقشی اساسی در رشد فکری، تصمیم‌گیری آگاهانه و حل مسائل پیچیده دارد. پژوهش حاضر با هدف طراحی یک مدل مفهومی از تفکر انتقادی مبتنی بر منابع اسلامی، نشان داد که آموزه‌های دینی می‌توانند چارچوبی جامع و کارآمد برای پرورش این مهارت ارائه دهند. مدل استخراج‌شده نشان می‌دهد که تفکر انتقادی نه‌تنها به مهارت‌های فردی محدود نمی‌شود، بلکه با مؤلفه‌هایی همچون حقیقت‌جویی و گشوده‌فکری، زمینه‌ساز تعامل مؤثر با محیط و پذیرش دیدگاه‌های متنوع است. استقلال فکری به افراد این توانایی را می‌دهد که از تعصب و تقلید کورکورانه دوری کرده و با تحلیل منطقی به نتایج قابل‌اعتماد دست یابند. همچنین انعطاف‌پذیری و فهم عمیق به آن‌ها کمک می‌کند تا در شرایط متغیر، تصمیم‌گیری‌های منطقی و هوشمندانه داشته باشند. از منظر آموزه‌های اسلامی، تأکید بر تفکر، تعقل و تدبر، نشان‌دهنده اهمیت بالای تفکر انتقادی در ارتقای سطح فکری و اخلاقی انسان است. این آموزه‌ها بر پرهیز از تعصب، دعوت به پرسشگری و بررسی عمیق امور تأکید دارند. به‌ویژه در عصر اطلاعات که انسان با انبوهی از داده‌ها و اخبار جعلی مواجه است، بهره‌گیری از تفکر انتقادی می‌تواند مانع از گمراهی و تصمیم‌گیری‌های نادرست شود. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که با به‌کارگیری این مدل مفهومی می‌توان برنامه‌های آموزشی مؤثری برای تقویت مهارت تفکر انتقادی طراحی کرد. این مدل می‌تواند به‌عنوان یک الگوی علمی برای پرورش تفکر نقادانه در سطوح مختلف آموزشی و فرهنگی مورد استفاده قرار گیرد. در نهایت، توصیه می‌شود این مدل در قالب ابزارهای سنجش و برنامه‌های آموزشی مورد آزمون و بازنگری قرار گیرد تا ضمن ارتقای دقت آن، امکان به‌کارگیری مؤثر آن در تربیت نسل‌هایی با توانمندی تفکر نقادانه فراهم شود. همچنین پژوهش‌های آینده می‌توانند با تمرکز بر مقایسه این مدل با سایر الگوهای بین‌المللی، نقاط قوت و کاستی‌های آن را شناسایی و اصلاح کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Conceptual Model of Critical Thinking Based on Islamic Sources

نویسندگان [English]

  • MOHAMMAD TAGHI ABEDI 1
  • Ahad Omidi 2
  • Mohammad Reza Ahmadi 3
1 M.A. in General Psychology, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran
2 Ph.D. Candidate, Department of Psychology, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of Psychology, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran
چکیده [English]

Extended Abstract
Introduction: Critical thinking is recognized today as one of the most fundamental and indispensable skills for individuals in contemporary societies and holds a prominent position in educational systems worldwide. This skill plays a vital role in empowering individuals to make rational decisions and solve personal and professional problems by enhancing higher-order cognitive abilities such as reflection, self-awareness, and the analysis of complex issues.
In today’s rapidly changing world, critical thinking is crucial in addressing both simple and complex challenges—particularly in response to phenomena such as fake news and conspiracy theories circulating in digital spaces, which require analytical and intelligent information management.
Critical thinking is a complex, multidimensional process involving logical reasoning, evidence evaluation, and decision-making based on rational arguments. Scholars have described it variously as reasonable and reflective thinking or as a purposeful, self-regulated process.
Religious teachings—especially those of the Qur’an and Islamic traditions—place a strong emphasis on thinking and reasoning. The Qur’an repeatedly invites individuals to reflect and critically examine baseless beliefs and inherited traditions, warning against blind conformity. This perspective nurtures rationality and guards against intellectual rigidity. Thinkers such as Murtaza Motahhari and Avicenna have also emphasized the importance of critical thinking as a key factor in intellectual growth and as a safeguard against dogmatism and hasty judgments.
 
 
 
 
 
 Despite extensive research on critical thinking in psychology, education, and philosophy, no comprehensive, well-
defined model rooted in Islamic sources has yet been developed to systematically identify and explain the components of critical thinking. This study aims to identify such components from Islamic texts and to formulate a conceptual, application-oriented model that can guide educational programs and strengthen rational decision-making at individual and societal levels.
Methods:  This study is fundamental in purpose and used a sequential exploratory mixed-methods approach, combining qualitative and quantitative phases.
In the qualitative phase, linguistic semantics and qualitative content analysis were applied to identify concepts related to critical thinking in Islamic sources. The study population included the Qur’an, authentic hadith collections of categories “A” and “B,” and the works of religious leaders up to the fifth century AH. Sampling was purposeful and non-random, and data were analyzed with input from experts.
Initially, linguistic semantics was used to identify terms and concepts in the Qur’an and hadiths that align with critical thinking. These were further examined using qualitative content analysis to extract overarching themes. Data were systematically categorized to identify key concepts.
In the quantitative phase, a descriptive survey design was employed to assess the content validity of the identified components. Opinions from five experts in the conceptual phase and seven experts in the component-validation phase were collected purposefully. The Content Validity Index (CVI) was calculated, and any concept with a CVI below 0.79 was eliminated. The experts’ educational backgrounds—both religious and academic—were also reviewed to ensure credibility.
Finally, the entire research process was depicted in a schematic diagram to clarify the study’s trajectory and enhance the transparency and rigor of the findings.
Findings: The research led to the development of a comprehensive conceptual model of critical thinking based on Islamic sources.
Through linguistic semantics and qualitative content analysis, 14 initial concepts were identified. After content-validity assessment by experts, 8 core components were retained. •            Systematic Thinking

Truth-Seeking
Open-Mindedness
Questioning Spirit
Active Listening
Intellectual Independence
Flexibility
Deep Understanding

The conceptual model was structured into three dimensions:

Conditional Dimension:

Refers to factors facilitating the emergence of critical thinking, including systematic thinking (planned, organized thought), truth-seeking (active pursuit of truth), open-mindedness (receptiveness to diverse views), questioning spirit (posing fundamental questions), and active listening (careful and analytical listening).

Core Dimension:

Represents the essence of critical thinking and includes intellectual independence (relying on one’s own judgment), information-processing ability (analyzing and interpreting data), flexibility (adaptability to changing circumstances), and deep understanding (profound comprehension of issues).

Consequential Dimension:

 
 
 
 
 
Highlights the outcomes of critical thinking, including constructive communication (effective interaction with others), self-awareness (insight into personal strengths and weaknesses), knowledge revision and enhancement (reviewing and refining one’s learning), logical decision-making, and evidence-based reasoning (arguing on the basis of evidence).
In the quantitative phase, the CVI for all components was reported to be above 0.85, indicating strong content validity. This model can be translated into psychometric tools and educational programs for fostering critical thinking skills.
(Figure 1 presents the Conceptual Model of Critical Thinking Based on Islamic Sources.)
Conceptual Model of Critical Thinking Based on Islamic Sources
Dimensions and Components:




Dimension


Components




Conditional Dimension


• Systematic Thinking
• Truth-Seeking
• Open-Mindedness
• Questioning Spirit
• Active Listening




Core Dimension


• Intellectual Independence
• Flexibility
• Information-Processing Ability
• Deep Understanding




Consequential Dimension


• Constructive Communication
• Self-Awareness
• Knowledge Revision & Enhancement
• Logical Decision-Making
• Evidence-Based Reasoning




Conclusion: Critical thinking is a foundational skill that plays a pivotal role in intellectual development, rational decision-making, and solving complex problems. This study demonstrates that Islamic teachings can offer a comprehensive and effective framework for cultivating this skill.
The proposed model underscores that critical thinking extends beyond individual cognitive abilities: it also involves attitudes such as truth-seeking and open-mindedness that foster constructive engagement with the environment and acceptance of diverse perspectives. Intellectual independence enables individuals to avoid dogmatism and blind
 
 
 
 
imitation, empowering them to arrive at well-reasoned conclusions. Flexibility and deep understanding further equip them to make rational and intelligent decisions in dynamic situations.
From an Islamic perspective, the emphasis on thought, reflection, and deliberation highlights the importance of critical thinking in advancing both intellectual and moral development. These teachings stress avoiding prejudice, encouraging questioning, and fostering in-depth examination of issues. In the information age—characterized by data overload and the spread of misinformation—critical thinking serves as a vital safeguard against misguided judgments.
The findings of this study suggest that the proposed model can serve as a scientific framework for designing effective educational programs to enhance critical thinking. Future research could further test and refine the model, comparing it with international frameworks to identify strengths and address limitations, ultimately ensuring its practical utility in nurturing generations equipped with robust critical-thinking skills

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critical Thinking
  • Life Skills
  • Conceptual Model
  • Islamic sources
  • Islamic psychology
  1. *قرآن کریم

    * نهج‌البلاغة، تصحیح صبحی صالح (۱۴۱۴ق)، ۱ج، قم: مؤسسة دارالهجرة.

    1. ابراهیمی‏دینانی، آرزو؛ نوروزی، رضاعلی و ذبیح‌الله خنجرخانی (1387). «درآمدی بر معنا، ضرورت و کاربرد تفکر انتقادی در تعلیم و تربیت». مجله علوم انسانی، ش73، ص114−
    2. ابن شعبه، حسن بن علی (۱۳۸۲)، تحف العقول عن آل الرسولn. ترجمه حسن زاده، قم: نشر آل علیj.
    3. ابن‌شعبه، حسن بن علی (1382)، تحف العقول. ج۱، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم: آل علیj.
    4. ابن‌میثم، میثم بن علی (1375)، شرح صد کلمه امیرالمؤمنینj. ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد: آستان قدس رضوی.
    5. امیرحسینی، خسرو (1389)، مهارت اساسی زندگی(تفکر انتقادی). تهران: نشر عارف کامل.
    6. آقاجمال خوانساری، محمد بن حسین (1366). شرح غررالحکَم و دُرَرالکَلم. تهران: دانشگاه تهران.
    7. بابامحمدی، حسن و حسین خلیلی (1383)، «مهارت‌های تفکر انتقادی دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشکی سمنان». مجله ایرانی آموزش در علومپزشکی، س2، ش4، ص23−
    8. بابایی، مجید و جواد محسن نیا (1393)، «تفکر انتقادی». همایش ملی علوم تربیتی، مرودشت.
    9. بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (1415)، البرهان فی تفسیر القرآن. ج5، قم: نشر مؤسسه البعثه.
    10. بختیار نصرآبادی، حسنعلی؛ موسوی، ستاره و فاطمه علی‌بخشی (۱۳۹۱)، «نقش نگرش تفکر انتقادی و شیوه شناختی و کاوشگری در پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی». مجله اندیشههای نوین تربیتی، س12، ش4، ص285−
    11. بختیار نصرآبادى، حسنعلی؛ نوروزی، رضاعلی. (1383)، «درآمدى بر جایگاه، معنا، آثار و چشم‌‍اندازهاى تفکر انتقادى». مجله روش شناسی علوم انسانی، 10(40)،72-92.
    12. تمیمی‌آمدی، عبدالواحد بن محمد (۱۴۱۰)، غررالحکم و دررالکلم. چ2، قم: نشر دارالکتاب الاسلامی.
    13. جوادی ممتاز، طیبه؛ کردنوقابی، رسول ویحیی معروفی (1395)، «مقایسه اثربخشی روش و فن آموزش پرسشگری بر تفکر انتقادی و مهارت‌های آن در درس مطالعات اجتماعی دانش‌آموزان دختر پایه اول متوسطه». فصلنامه روان شناسی تربیتی، 12(40)، 105-130.
    14. حجتی، سیدمحمدعلی و محمدمهدی خسروانی (۱۳۹۳)، «تفکر نقادانه: تحلیل و نقد تعریف‌ها». فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسیها)، س47، ش2، ص183−
    15. حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹)، وسائل الشیعه. ۳۰ج، قم: نشر موسسه آل‌البیتb.
    16. حسنی، فهیمه؛ صلیبی، ژاسنت و بهشته نیوشا (۱۳۹۳)، «اثربخشی آموزش تلفیقی تفکر انتقادی و تفکر خلاق بر یادگیری خودراهبر دانش‌‌آموزان دوره دوم متوسطه شهر قم». ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، س4، ش3، ص55−
    17. حسین زاده، علی (۱۳۸۸)، مهارت‌های سازگاری. قم، نشر موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
    18. حسینی، سیدعباس و مسعود بهرامی (۱۳۸۱)، «مقایسه تفکر انتقادی در دانشجویان سال اول و سال آخر کارشناسی». مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی، س۲، ش۲، ص۲۱−۲۶.
    19. حکیمی، محمدرضا (۱۳۷۱)، الحیاه. ترجمه احمد آرام، تهران: نشر فرهنگ اسلامی.
    20. حیدری دانایی، افسانه (۱۳۸۸)، «تبیین جایگاه نقد از دیدگاه اسلام». ارشد دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه شیراز.
    21. خلخالی، علی و میترا صدوقی (۱۳۸۷)، «تأثیر آموزش تفکر انتقادی بر پیشرفت تحصیلی دانشجویان». آینده‌پژوهی مدیریت، س19، ش3، ص103−
    22. خویی، میرزا حبیب‌الله (۱۴۰۰ق)، منهاج البراعه فی شرح نهجالبلاغه. تهران: مکتبه الاسلامیه.
    23. دیلمی، حسن بن محمد (۱۴۰۸ق)، أعلام الدین فی صفات المؤمنین. قم: مؤسسة آل البیتb لإحیاء التراث.
    24. رفیعی هنر، حمید (۱۳۹۷)، «الگوی درمانی خودنظم‌جویی برای افسردگی براساس منابع اسلامی: توضیح مفهومی و روش‌نمای درمان و مطالعه امکان‌سنجی و نتایج اولیه آن». رساله دکتری رشته روان‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
    25. زارع حسین و پروانه نهروانیان (۱۳۹۶)، «اثر آموزش تفکر انتقادی بر سبک‌های حل مسئله و یادگیری خودراهبر». تازههای علوم‌شناختی، س۱۹، ش۲، ص۸۵−۹۶.
    26. زند کریمی، غزال و مریم رمضان (۱۳۹۶)، «مقایسه فراشناخت، انعطاف‌پذیری شناختی و توجه متمرکز در افراد وابسته به متامفتامین و افراد سالم». مطالعات روانشناختی، س13، ش53، ص۵۹−۷۵.
    27. سبحانی تبریزی، جعفر (۱۳۷۱)، فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام. تهران: نشر دفتر فرهنگ اسلامی.
    28. سرمد، زهره، بازرگان، عباس و الهه حجازی (1392)، روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگاه.
    29. سیف، علی‌اکبر (۱۳۹۴)، ساختن ابزارهای اندازه‌گیری متغیرهای پژوهشی در روان‌شناسی و علوم تربیتی: آزمون و پرسشنامه. تهران: دیدار.
    30. شجاعی، محمدصادق (۱۳۹۷)، روان‌شناسی در قرآن و حدیث. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
    31. شجاعی، محمدصادق؛ جان‌بزرگی، مسعود؛ عسگری، علی؛ غروی، سیدمحمد و عباس پسندیده (۱۳۹۳)، «نظریه حوزه‌های معنایی در مطالعات واژگانی ساختار شخصیت بر پایه منابع اسلامی». مطالعات اسلام و روان‌شناسی، س8، ش15، ص۷−۳۸.
    32. شریعتمداری، علی (۱۳۸۲)، نقد و خلاقیت در تفکر. تهران: دانش و اندیشه معاصر.
    33. صیفوری، ویدا (۱۳۸۹)، «پیش به‌سوی تفکر انتقادی». مطالعات کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 21(2)، پیاپی 82، 38-55.
    34. طالب، زهرا و آزاده استادعباس (۱۳۹۵)، «تأثیر تفکر انتقادی در برنامه درسی متوسطه». مطالعات روان‌شناسی و علوم‌تربیتی، س11، ش2، ص23−
    35. طباطبایی، محمدحسین (۱۳۹۰)، المیزان فی تفسیر القرآن. ج۲۰، چ2، بیروت: نشر مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
    36. فتحی آشتیانی، علی؛ محمدی، بهاره و مینا فتحی آشتیانی (۱۳۹۵)، آزمونهای روان‌شناختی. ج۲، تهران: بعثت.
    37. فیاض، ایراندخت (۱۳۸۸)، «پرسشگری راهبرد هویت پایدار دینی». مجله تعلیم و تربیت، س25، ش۲، ص37-
    38. قاضی مرادی، حسن (۱۳۹۱)، درآمدی بر تفکر انتقادی. تهران: نشر دات.
    39. قرائتی، محسن (1388)، تفسیر نور (قرائتی). تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
    40. قزوینی، خلیل بن غازی (۱۴۲۹ق)، الشافی فی شرح اصول الکافی. ج2، قم: دارالحدیث.
    41. قمی، علی بن ابراهیم (۱۴۰۴ق)، تفسیر القمی. ترجمه سیدطیب جزائری، قم: دارالکتاب.
    42. کراجی، محمد بن علی (۱۴۱۰ق)، کنز الفوائد. ج2، قم: دار الذخائر.
    43. کریمیان، حسین و سیف‌الله فضل الهی (1393)، «تفکر انتقادی در تعلیم و تربیت اسلامی». تهران: اولین همایش علمی پژوهشی علوم تربیتی و روانشناسی آسیب های اجتماعی و فرهنگی ایران.
    44. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق)، الکافی. ج8، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    45. کمالی زارچ، محمود؛ زارع، حسین و سمیه السادات علوی لنگرودی (1391)، «اثربخشی آموزش تفکر انتقادی بر باورهای معرفت شناختی دانشجویان». مجله شناخت اجتماعی، 1(2)، 14-31.
    46. گنجی، کامران؛ یعقوبی، ابوالقاسم و رضا لطفعلی (۱۳۹۲)، «اثربخشی آموزش مهارت پرسشگری به معلمان بر تفکر انتقادی». مجله روان‌شناسی تربیت، س9، ش27، ص۲−۲۶.
    47. لسانی فشارک، محمدعلی و ابوذر پورمحمدی (۱۳۸۸)، «بررسی مفهوم تفکر در قرآن». پژوهشنامه علوم و معارف قرآن‌کریم، ش۳، ص131−
    48. لیثی واسطی (۱۳۷۶)، عیون الحکم و المواعظ. قم: دارالحدیث.
    49. مایرز، چت (۱۳۷۴)، آموزش تفکر انتقادی. ترجمه خدایار ابیلی، تهران: نشر سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها.
    50. متقی، علی بن حسام‌الدین (۱۴۱۹ق)، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال. تصحیح محمود عمر دمیاطی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    51. مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳ق)، بحارالأنوار. ج111، چ2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
    52. محسنی، مهدی (۱۳۹۷)، تفکر انتقادی برای مدیران فرهنگی. شیراز: آئینه.
    53. محمدی پویا (بیجنوند)، فرامرز و اکبر صالحی (1393)، «تحلیل محتوای قرآن کریم بر اساس مفهوم تفکر انتقادی». مجله علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، 2(3)، 25-49.
    54. محمدی، روح‌اله و عبدالهادی فقهی‌زاده (۱۳۹۵)، «مبانی انسان‌شناختی روش تربیتی قرآن و حدیث در بعد اجتماعی». آموزههای تربیتی در قرآن و حدیث، س2، ش1 (پیاپی3)، ص1−
    55. محمودی، ایوب؛ نوروزی، رضاعلی و محمد نجفی (۱۳۹۰)، «ویژگی‌ها و ثمرات تفکر انتقادی از دیدگاه امام علیj»، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، س۱۹، ش۱۳، ص۹۳−۱۱۱.
    56. مصباح یزدی، محمد تقی (1384)، مجموعه آثار. قم: موسسه اموزشی و پژوهشی امام خمینیe.
    57. مطهری، مرتضی (۱۳۹۹ق)، مجموعه آثار. ج۳۰، تهران: صدرا.
    58. معروفی، یحیی؛ یوسف‌زاده، محمدرضا و فاطمه بخشکار (۱۳۹۱)، «رابطه بین مهارت‌های تفکر انتقادی و سلامت روانی دانش‌آموزان دختر دوره پیش‌دانشگاهی شهر همدان». مجله پزشکی بالینی ابن‌سینا، س۱۹، ش۱، ص۵۳−۶۱.
    59. مقتدایی، لیلا؛ امیری، مجید؛ نظری، حسین و ستاره موسوی (۱۳۹۵)، «جایگاه و اهمیت تفکر انتقادی از دیدگاه قرآن و امیرالمؤمنینj». مجله اسلام و علوم اجتماعی، س8، ش۱۵، ص133−
    60. مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱)، تفسیر نمونه. ج۲۸، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    61. مکتبی‌فرد، لیلا (۱۳۸۹)، «بررسی تناسب محتوای داستان‌های تألیفی ایرانی برای کودکان و نوجوانان بامهارت‌ها و مؤلفه‌های تفکر انتقادی». دکتری دانشکده علوم‌تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز.
    62. ملانوری شمسی، فهمیه (۱۳۹۴)، «مقایسه تطبیقی تفکر انتقادی از دیدگاه انیس و شهید مطهری». ارشد دانشکده علوم تربیتی دانشگاه الزهراء.
    63. ملکی، حسن و مجید حبیبی پور (1386)، «پرورش تفکر انتقادی هدف اساسی تعلیم و تربیت». مجله نوآوری‌های آموزشی، 6(19)، 93−
    64. نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (۱۳۶۸)، نگاهی به فلسفه آموزش و پرورش. ویراست دوم، تهران: طهوری.
    65. نوری، حسین بن محمدتقی (۱۴۰۸)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ج28، قم: نشر مؤسسه آل‌البیتb.
    66. یارمحمد‌زاده، پیمان؛ بختیار نصرآبادی، حسنعلی؛ آقابابایی، راضیه و محبوبه جمشیدی کوهساری (۱۳۸۹)، «تبیین متغیرهای ادراکی تفکر انتقادی و بعد شناختی پیشرفت تحصیلی». مجله اندیشههای نوین تربیتی، دوره 6، ش۲، ص41−
    67. یارمحمدی واصل، مسیب؛ فرهادی، مهران و افسانه یعقوبی (1395)، «مقایسه اثربخشی آموزش تفکر انتقادی به شیوه تمثیل و چرخه کارپلوس بر فرایندهای شناختی». رویکردهای نوین آموزش، 11(1): 81-104.
    68. یعقوبی، علی‌اصغر (۱۳۷۵)، «خیر الکلام ما قل و دل». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش۱۵۸−۱۵۹.
    69. Afsaneh Ghanizadeh (2011), An Investigation into the Relationship Between Self-Regulation and Critical Thinking Among Iranian EFL Teachers, Iranian Journal of Applied Linguistics (IJAL), Vol. 14, No. 1
    70. Barbara, Nicoll (1996), Developing Minds: Critical Thinking in K-3, https://eric.ed.gov/?id=ED391605.
    71. Bermingham, M. (2015). Clearing up “Critical Thinking”: Its Four Formidable Features, Creative.
    72. Beyer, B.K. (1985), Critical Thinking: What Is It? Social Education, April, 270-276.
    73. Bezanilla, M. J. Galindo-Domínguez, H. Campo, L. Fernández-Nogueira, D. & Ruiz, M. P. (2023), Understanding critical thinking: A comparative analysis between university students' and teachers' conception. Tuning Journal for Higher Education, 10(2), 223-244.
    74. Dewey, John (1909), How We Think, New York City.
    75. Facione, N. C. & Facione, P. A. (2008), Critical thinking and clinical reasoning in the health sciences. The California Academic Press.
    76. Facione, P. (2015). Critical Thinking: What It Is and Why It Counts, https://www.academia.edu/11052756/_Critical_Thinking_What_It_Is_and_Why_It_Counts_2015_English.
    77. Facione, P. A. (1992), Critical Thinking: A Statement of Expert Consensus for Purposes of Educational Assessment and Instruction, Research Findings and Recommendations American Philosophical Association, Newark, Del.
    78. Facione, P.A. & Facione N. C. (1998).The California critical thinking skills test. The California Academic Press U.S.A.
    79. Flores, David (2016), La importancia e impacto de la lectura, redacción y pensamiento crítico en la educación superior. Zona Próxima 24: 128-135.
    80. Glaser, E. M. (1941), An Experiment in the Development of Critical Thinking, New York: Teachers College, Columbia University.
    81. Hukam Dad, H. & Rafaqat A. (2023), Critical Thinking as a Twenty First Century Skill. Journal of Educational Research & Social Sciences Review (JERSSR), 3(1), 8.
    82. Kurfiss, J. G. (1998), Critical Thinking, Theory, Research, Practice, and Possibilities Washington, ASHE-ERIC Higher Education Report Series.
    83. Lipman Matthew (2003), Thinking in Education, Montclair State University, cambridge university press, http://www.cambridge.org.
    84. Lynda, M. Stacy, D. T. & Lynne, R. (2008), Online Scenarios in FCS College Courses: Enhancing Critical Thinking Skills, Journal of Family and Consumer Sciences, 100(2): 25–30.
    85. Mertes, L. (2002), Critical thinking among colleges and graduates students, The Review of Higher Education. Retrieved May 10th, 2003.
    86. Mertes,L. (2002). Critical thinking among colleges and graduates students. The review of Higher Education. Retrieved May 10th ,20013.
    87. Muslimin, I. & Abidin, M. (2023), Controversial religious issues for improving students' critical thinking skill in higher education. International Journal of Instruction, 16(1), 119-134.
    88. Paul, R. & Linda, E. (2019), The Miniature Guide to Critical Thinking, Concepts and Tools (8th ed), London: Rowman and Littlefield.
    89. Rodríguez Ríos, R. M. (2021), Pensamiento crítico y alfabetización digital en la escolaridad mexicana: crisis a la luz de la posverdad. Revista De Propuestas Educativas, 3(6), 140–154. https://doi.org/10.33996/propuestas.v3i6.707
    90. Scheau, I. (2012), The Influence of Critical Thinking on Pupil's Development and at the Level of Didactic Activities, Social and Behavioral Sciences, Volume 51. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2012.08.235.
    91. Tittle, P. (2003), Critical Thinking: An Appeal to Reason, https://www.routledge.com/Critical-Thinking-An-Appeal-to-Reason-1st-Edition/Tittle/p/book/ 9780415997140.
    92. World Health Organization (1997), Life Skills Education for Children and Adolescents in Schools, Programme on Mental Health World Health Organization, Geneva.
    93. World Health Organization, Pan American Health Organization (1997), Life Skills Approach to Child and Adolescent Healthy Human Development. Washington, DC: World Health Organization.