تدوین فرم کوتاه پرسشنامه مرزهای زوجینی براساس منابع اسلامی و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار، گروه روان‌شناسی، مجتمع آموزش عالی علوم انسانی اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران

10.30471/psy.2025.10624.2288

چکیده

چکیده گسترده




مطالعات اسلام و روان‌شناسی
Journal homepage: https://islamicpsy.rihu.ac.ir
 
 








نوع مقاله: پژوهشی
 








Research Institute of
Hawzah and University








اسلام و روانشناسی، تابستان 1404، دوره 19، شماره 37، صص1-16                             DOI: 10.30471/PSY.2025.10574.2283
 
 




این پژوهش با هدف تدوین فرم کوتاه پرسشنامه مرزهای زوجینی براساس منابع اسلامی و بررسی ویژگی‌های روان‌سنجی آن انجام شد. پرسشنامه اصلی مرزهای زوجینی را هوشیاری (1399) با 66 گویه طراحی کرده که این مطالعه به‌دنبال ارائه نسخه کوتاه‌تر با حفظ روایی و پایایی بوده است. جامعه آماری شامل 542 نفر از مردان و زنان متأهل شهر قم بود که به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. ملاک‌های ورود به مطالعه شامل رضایت آگاهانه، عدم استفاده از خدمات روان‌شناختی در دو ماه گذشته و زندگی مشترک دست­کم دو ساله بود. مرزهای زوجینی، آموزه‌های اسلامی الزامی و غیرالزامی ناظر به روابط زوجین است که حدود تعاملات آنان با یکدیگر را مشخص می‌سازد.
روش پژوهش: این تحقیق از نوع غیرآزمایشی مقطعی با رویکرد روان‌سنجی بود. برای کاهش گویه‌ها از تحلیل عاملی تأییدی و همبستگی بین گویه‌ها استفاده شد. گویه‌هایی با بار عاملی کمتر از 3/0 و همبستگی بالا با گویه‌های دیگر با در نظر گرفتن ملاحظات نظری و روایی محتوایی حذف شدند. پایایی پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ و روایی آن از راه همبستگی با فرم اصلی و تحلیل عاملی تأییدی بررسی شد؛ همچنین همسانی طبقه‌بندی پاسخ‌دهندگان در دو فرم با استفاده از ضریب کاپا ارزیابی گردید. جامعه هدف این تحقیق را همه زنان و مردان متأهل شهر قم تشکیل داده‌اند. با توجه به آنکه تدوین نسخه کوتاه پرسشنامه نیازمند استفاده از تحلیل عاملی بوده و انتخاب نمونه به بزرگی 500 نفر برای انجام تحلیل عاملی «خیلی خوب» بوده است (هومن، 1391)، از جامعه یادشده 542 نمونه به‌صورت در دسترس انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات در این تحقیق نسخه اصلی پرسشنامه مرزهای زوجینی بود. پرسشنامه 66 سؤالی مرزهای زوجینی خانواده در سال 1399 به وسیله هوشیاری براساس آموزه‌های اسلامی ساخته و ویژگی‌های روان‌سنجی آن بررسی شده است و شش زیرمؤلفه را اندازه­گیری می­کند: تعهد خاص زناشویی، مرزهای تعاملات جنسی زوجین، مرزهای تعاملات غیرجنسی زوجین، فضای روانی فیزیکی اختصاصی، رازداری خانوادگی زناشویی و حدود انتظارات دوسویه. روش تحلیل داده‌ها در پژوهش حاضر متناسب با هدف پژوهش و ارائه نسخه کوتاه پرسشنامه 66 گویه‌ای مرزهای زوجینی بود که کاهش تعداد سؤال‌های پرسشنامه در دو مرحله انجام شد؛ در مرحله اول همبستگی بین سؤال های مؤلفه‌های پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. سؤالاتی که دارای ویژگی‌های روان‎سنجی مطلوب بود باقی ماند و بقیه سؤالات حذف شد. در مرحله دوم پس از حذف سؤال‌هایی که در مرحله اول مشخص شده بودند، به‌منظور انتخاب سؤال‌هایی که بالاترین بار عاملی را روی هر یک از مؤلفه‌ها داشتند از مقدار برش 3/0 استفاده شد. در این مرحله سؤال‌هایی که دارای بار عاملی کمتر از 3/0 بودند برای حذف مشخص شدند.  به‌منظور بررسی پایایی فرم کوتاه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید. برای تعیین میزان همسانی دو فرم در طبقه‌بندی پاسخگویان از میانـه اسـتفاده شـد. به ازای نمره کل و هر یک از مؤلفه‌ها نمونه پاسخگویان به دو دسته افراد با نمره زیر میانه و بیشتر از میانه تقسیم شدند. 
یافته‌ها: فرم کوتاه نهایی شامل 35 گویه و پنج مؤلفه اصلی شد:

تعهد خاص زناشویی (4 گویه)؛
حدود تعاملات جنسی زوجین (5 گویه)؛
حدود تعاملات غیرجنسی زوجین (14 گویه)؛
رازداری خانوادگی (6 گویه)؛
فضای روانی -فیزیکی اختصاصی (6 گویه).

پایایی: آلفای کرونباخ کل پرسشنامه 89/0 و برای مؤلفه‌ها بین 72/0 تا 83/0 بود و پایایی فرم کوتاه نزدیک به فرم اصلی و در حد مطلوب گزارش شد.
روایی: همبستگی بین نمرات دو فرم 96/0 برای کل پرسشنامه و بین 90/0 تا 95/0 برای مؤلفه‌ها بود. ضریب توافق کاپا برای طبقه‌بندی پاسخ‌دهندگان 79/0 و برای مؤلفه‌ها بین 75/0 تا 83/0 بود که نشان‌دهنده همسانی بالا بین دو فرم است.
بحث و نتیجه‌گیری: فرم کوتاه پرسشنامه مرزهای زوجینی با 35 گویه از روایی و پایایی مناسب برخوردار است و می‌تواند به‌عنوان ابزاری کارآمد در پژوهش‌های مرتبط با خانواده در جوامع اسلامی به کار رود. کاهش گویه‌ها بدون آسیب به روایی محتوایی و سازه‌ای، امکان اجرای سریع‌تر و گسترده‌تر را فراهم می‌کند؛ همچنین ادغام مؤلفه «حدود انتظارات دوسویه» با «حدود تعاملات غیرجنسی» به‌دلیل قرابت مفهومی از یافته‌های کلیدی این پژوهش بود.
حاصل تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌های پژوهش جدید و ترکیب آن با ملاحظات نظری، پرسشنامه‌ای با 35 گویه بوده که چهار مؤلفه «تعهد خاص زناشویی»، «حدود تعاملات جنسی زوجین»، «حدود تعاملات غیرجنسی زوجین»، «رازداری خانوادگی» و «فضای روانی - فیزیکی اختصاصی زوجین» را می­سنجد. همبستگی نتایج حاصل از فرم کوتاه و فرم اصلی 96/0 است که نشان می‌دهد این فرم کوتاه می­تواند 92/0 واریانس پاسخ‌ها به فرم اصلی را تبیین کند.
مهم‌ترین دلیل حذف گویه‌ها، وجود چند گویه با محتوای همسان بود؛ ازآنجاکه در زمان تدوین نسخه اصلی پرسشنامه، محقق تلاش کرده بود تعداد گویه‌های بیشتری طراحی کند و برای هر نشانگر چندین گویه با عبارت‌پردازی‌های مختلف قرار دهد تا چنانچه به هر دلیل برخی از گویه‌ها در روند بررسی روایی و پایایی و هنجاریابی حذف شدند، روایی محتوایی پرسشنامه دچار آسیب جدی نشود؛ در فرایند تدوین نسخه کوتاه پرسشنامه از بین گویه‌های یادشده بهترین گویه‌ها انتخاب شدند که بیشترین بار عاملی را به‌همراه داشتند. فرایند تدوین نسخه کوتاه پرسشنامه نشان دادن گویه‌های مؤلفه «حدود انتظارات دوسویه» از نظر محتوایی قرابت زیادی به گویه‌های مؤلفه «حدود تعاملات غیرجنسی زوجین» دارد. تحلیل‌های آماری نیز این قرابت محتوایی را تأیید کرد؛ بنابراین گویه‌های این دو مؤلفه در هم ترکیب شد و با عنوان مؤلفه «حدود تعاملات غیرجنسی زوجین» قرار گرفت. در پرسشنامه اصلی مرزهای زوجینی، حدود انتظارات دوسویه شامل تعاملات همسران و محدوده انتظارات آنان از یکدیگر در رابطه با حقوق و تکالیف طرفینی است. اعمال مدیریت و سرپرستی از سوی مرد، پذیرش اقتدار و مدیریت مرد از سوی زن، پایبندی مرد به حدود کیفی مدیریت خانواده، پایبندی زوجین به حدود اقتصادی طرفینی، حریم مشترک معنویت و دینداری و محافظت از آبرو و اموال همدیگر است. هرچند توجه به حدود انتظارات دوسویه به‌صورت مستقل در تعاملات اعضای خانواده آثار زیادی دارد، اما با توجه به ماهیت این نوع تعاملات، می‌توان آن را نوع خاصی از تعاملات غیرجنسی نیز تعبیر کرد. در پرسشنامه اصلی حدود تعاملات غیرجنسی عبارت است از تمامی قوانین و آداب اخلاقی غیرالزامی تعاملات همسران که در قرآن کریم با اصطلاح «معاشرت معروف» در زمان‌ تفاهم و «امساک به معروف» یا «جدایی به معروف و احسان» در صورت تعارضات زناشویی یک‌ و دوطرفه تعبیر شده است. نفوذناپذیری در مقابل خانواده اصلی و نفوذپذیری در برابر همسر ارضای نیازهای عاطفی طرفینی و ابراز محبت زبانی، بدرقه و استقبال زوجین نسبت به یکدیگر، خوش‌زبانی و نادیده گرفتن برخی لغزش‌ها، خرید هدیه و سوغات و تعاون و همکاری در امور دینی و دنیوی از مصادیق معاشرت معروف و مرزهای اخلاقی زوجینی است. فرم کوتاه پرسشنامه مرزهای زوجینی افزون ‌بر اینکه واجد همه ویژگی‌های پرسشنامه اصلی شامل مبنای نظری دقیق و مبتنی ‌بر معارف اسلامی و روایی و پایایی مناسب است، به‌دلیل تعداد گویه‌های کمتر و پرداختن به گویه‌هایی که با بیشترین بار عاملی، نشانگرها را می­سنجد، می‌تواند در پژوهش‌ها کارایی بهتر و بیشتری داشته باشد. محدودیت‌ها و پیشنهادها: محدودیت جامعه آماری به شهر قم ممکن است تعمیم‌پذیری نتایج را تحت­تأثیر قرار دهد؛ بر این اساس پیشنهاد می‌شود این پرسشنامه در سایر جوامع اسلامی نیز هنجاریابی شود.


کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Development of a Short Form of the Marital Boundaries Questionnaire Based on Islamic Sources and Examination of Its Psychometric Properties

نویسندگان [English]

  • Jafar Houshyari
  • Hassan Taqiyan
Assistant Professor, Department of Psychology, Islamic Human Sciences Higher Education Complex, Al-Mustafa International University, Qom, Iran
چکیده [English]

Extended Abstract
This study aimed to develop a short form of the Marital Boundaries Questionnaire (MBQ) based on Islamic sources and to examine its psychometric properties. The original MBQ, designed by Houshyari (2020), consisted of 66 items. The present research sought to produce a shorter version while maintaining validity and reliability.
The population included 542 married men and women from Qom, selected via convenience sampling. Inclusion criteria were informed consent, no use of psychological services in the past two months and at least two years of marital cohabitation. Marital boundaries refer to Islamic mandatory and non-mandatory teachings regarding spousal relationships, defining the scope of interaction between partners.
Methodology: This research employed a non-experimental, cross-sectional psychometric approach. To reduce items, confirmatory factor analysis (CFA) and inter-item correlations were used. Items with factor loadings below 0.3 or high correlations with other items—considering theoretical and content validity—were removed.
Reliability was assessed using Cronbach’s alpha, and validity through correlation with the original form and CFA. Agreement between the original and short forms in classifying respondents was evaluated using the kappa coefficient.
A sample of 542 participants was considered appropriate, as a sample size of around 500 is “very good” for factor analysis (Houman, 2012). The original MBQ measured six subcomponents:

Marital-specific commitment
Sexual interaction boundaries
Non-sexual interaction boundaries
Exclusive psycho-physical space
Marital-family confidentiality
Reciprocal expectations

The data analysis proceeded in two stages:

Inter-item correlations were examined; items with acceptable psychometric properties were retained.
Factor loadings were considered to select items with the highest loadings per component, using a cutoff of 0.3. Items below this threshold were removed.

Results: The final short form included 35 items and five main components:

Marital-specific commitment (4 items)
Sexual interaction boundaries (5 items)
Non-sexual interaction boundaries (14 items)
Marital-family confidentiality (6 items)
Exclusive psycho-physical space (6 items)

Reliability: Cronbach’s alpha for the total questionnaire was 0.89, and for subcomponents ranged from 0.72 to 0.83, indicating good internal consistency comparable to the original form.
Validity: Correlation between scores of the short and original forms was 0.96 for the total score, and 0.90–0.95 for the subcomponents. The kappa coefficient for classification agreement was 0.79 for the total score and 0.75–0.83 for the subcomponents, demonstrating high concordance between forms.
Discussion and Conclusion: The short form of the Marital Boundaries Questionnaire (MBQ), consisting of 35 items, demonstrates satisfactory validity and reliability and can serve as an effective tool in family-related research within Islamic societies. Reducing the number of items without compromising content or construct validity allows for quicker and broader administration. Moreover, the merging of the “reciprocal expectations” component with the “non-sexual interaction boundaries” component due to conceptual overlap was one of the key findings of this study.
The statistical analysis combined with theoretical considerations resulted in a 35-item questionnaire measuring five components: marital-specific commitment, sexual interaction boundaries, non-sexual interaction boundaries, marital-family confidentiality, and exclusive psycho-physical space. The correlation between the short and original forms was 0.96, indicating that the short form explains approximately 92% of the variance in responses compared to the original questionnaire.
The primary reason for item reduction was the presence of several items with overlapping content. During the development of the original questionnaire, the researcher included multiple items with different phrasings for each indicator to ensure that if any items were later removed during validity, reliability, or standardization processes, the content validity of the questionnaire would remain intact. In creating the short form, the best-performing items with the highest factor loadings were selected.
The process also revealed that items from the “reciprocal expectations” component were conceptually very similar to items in the “non-sexual interaction boundaries” component. Statistical analyses confirmed this overlap, so the items from these two components were combined under the “non-sexual interaction boundaries” label.
In the original MBQ, reciprocal expectations refer to spouses’ interactions and mutual expectations regarding their rights and responsibilities, including male management and supervision, acceptance of male authority and management by the wife, adherence to qualitative family management standards by the husband, economic cooperation between spouses, shared spiritual and religious space, and protection of each other’s reputation and property. Although independent attention to reciprocal expectations has significant effects on family interactions, given the nature of these interactions, they can also be considered a specific type of non-sexual interaction.
Non-sexual interaction boundaries in the original questionnaire include all non-mandatory moral rules and etiquettes of spousal interactions, which in the Qur’an are referred to as “mo‘asherat ma‘ruf” (appropriate interaction) in times of agreement and “imsak bi ma‘ruf” or “separation bi ma‘ruf wa ihsan” in case of marital conflicts. Examples include respecting the spouse’s family, fulfilling emotional needs, verbal expressions of affection, greeting and farewelling each other, politeness, overlooking minor faults, gift-giving, and cooperation in religious and worldly affairs. These represent ethical marital boundaries.
The short form of the MBQ retains all the main features of the original questionnaire, including a precise theoretical foundation based on Islamic teachings, as well as satisfactory validity and reliability. Due to its reduced number of items and focus on those with the highest factor loadings, it offers improved practical applicability and efficiency for research purposes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Family
  • Marital Boundaries
  • Psychometric Properties
  • Short Form Questionnaire
  • Factor Analysis
  1. قرآن کریم. (1376). ترجمه مکارم شیرازی. تهران: دارالقرآن الکریم.
  2. جان بزرگی، مسعود؛ پسندیده، عباس و مسعود آذربایجانی. (1398). خانواده­درمانی معنوی خداسو. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  3. حرعاملى، محمدبن حسن. (1416). وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل‌البیت.
  4. سالاری فر،محمدرضا. (1395). زوج­درمانی با رویکرد اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  5. طبرسى، فضل‌ بن حسن. (1407ق). مجمع البیان فى تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  6. طبری، محمد بن جریر. (1412ق). جامع البیان فى تفسیر القرآن. مصر: المطبعة المیمنیه.
  7. قمی، جعفر بن احمد. (1413ق). جامع الأحادیث. مشهد: مؤسسه طبع و نشر آستان قدس.
  8. گلدنبرگ، هربرت و آیرین گلدنبرگ. (1398). مروری بر خانواده­درمانی. ترجمه مهرداد فیروزبخت، تهران: رسا.
  9. متقی، علی بن حسام‌الدین. (1409). کنز العمال فی سنن الاقوال و الأفعال. بیروت: مؤسسة الرساله.
  10. مجلسی، محمدباقر. (1404ق). بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
  11. محمدی ری­شهری، محمد. (1389). تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، تهران: مشعر.
  12. هوشیاری، جعفر؛ صفورایی پاریزی، محمدمهدی؛ جزایری، سیدحمید و حسن تقییان. (1399الف). «تبیین مرزهای خانواده براساس قرآن کریم و ساخت پرسشنامه سنجش آن». رساله دکتری، مجتمع آموزش عالی علوم انسانی اسلامی جامعه المصطفی، قم.
  13. «ـــــــــــــ».(1400). «ساخت و اعتباریابی پرسشنامه سنجش مرزهای روان‌شناختی خانواده براساس قرآن کریم». مطالعات اسلام و روان­شناسی، 15(28): 7-
  14. «ـــــــــــــ».(1399ب)، «مرزهای درونی خانواده از نگاه روان‌شناسی و قرآن کریم». پژوهشنامه اسلامی زنان‌ و‌ خانواده، 8(20): 9-
  15. هومن، حیدرعلی. (1391). مدل­یابی معادلات ساختاری با کابرد لیزرل. تهران: سمت.

 

References

  1. Bagarozzi, D. (2015), Enhancing intimacy in marriage: a clinician's guide. Zahra-Andouz, Hasan-Hamidpou, Translator. Tehran: Arjmand (Persian).
  2. Djurdjevic, M. & Roca Girona, J. (2016), Mixed couples and critical cosmopolitanism: Experiences of cross-border love. Journal of Intercultural Studies; 37(4), 390-
  3. Goldenberg, H. & Goldenberg, A. (2019), Family Therapy. Mehrdad-FirouzBakhsh, Translator. Tehran: Rasa (Persian).

Klug, K. & Niemand, T. 2021, The lifestyle of sustainability: Testing a behavioral measure of precycling,  Journal of Cleaner Production, (297), 128-134.