1. مقدمه
پژوهش‌های دانشگاهی، با تولید و نقدِ دانش و فناوری و ارائۀ راهبردهای تغییر اجتماعی، نقشی حیاتی در سرنوشت جوامع بشری دارند. بنابراین، انتظار می‌رود که پژوهشگران، یافته‌های علمی معتبری عرضه نمایند، تا هم در بهبود سرنوشت جامعه مؤثر باشند و هم جامعۀ علمی بتواند براساس آن، زمینه را، برای توسعۀ دانش فراهم نماید. در این میان، رعایت اصول و رفتارهای اخلاقی در انجام و انتشار پژوهش، یکی از عوامل اصلیِ اعتماد به یافته‌های آن است. نادیده گرفتن موازین اخلاقی در پژوهش، آگاهانه یا ناآگاهانه، موجب افت اعتبار علمیِ یافته‌های پژوهشی است و روند تولید علم را با مشکل مواجه می‌سازد. اگرچه رفتار اخلاقی در پژوهش، در نگاه نخست، به خود فرد، وجدان و باورهایش مربوط می‌شود اما، تدوین موازین اخلاقی پژوهش، آموزش و ترویج آن در میان پژوهشگران و جامعۀ دانشگاهی، می‌تواند زمینه را برای رعایت و توسعۀ موازین اخلاقی در عرصۀ پژوهش فراهم نماید.
از این رو، وزارت علوم، تحقیقات وفناوری با هدفِ حفظ منزلت، سلامت و امنیت، حریم خصوصی آزمودنیها، رعایت حقوق مادی و معنوی پژوهشگران و آزمودنیها، ارج نهادن به اصول اخلاق علمی و آزادی‌های علمی پژوهشگران، جلوگیری از تضعیف اعتبار ملی و بین‌المللی، اطمینان به پژوهش و پژوهشگران، ترویج رفتارهای مطلوب پژوهشی، و نیز به منظور انجام پژوهشهایی با اعتبار بیشتر، مبادرت به تدوین موازینِ اخلاقِ پژوهش به شرح زیر نموده است.
فصل اول: صلاحیت تخصصی
1) داشتن دانش تخصصی روزآمد در موضوع پژوهش؛ پژوهشگر باید دارای دانش تخصصی به روز باشد و مسئله را با توجه به دانش پیشین و سنخیت آن با رشتۀ علمی خود انتخاب و تدوین نماید.
2) آشنایی با روش متناسب با موضوع و کاربرد آن در مراحل مختلف پژوهش؛ پژوهشگر باید با روش‌ها و فنون لازم برای گردآوری داده‌های معتبر و تحلیل آنها آشنا باشد.
فصل دوم: انتخاب موضوع پژوهش
3) اصالت،[1] اعتبار علمی و ارزشمندی موضوعِ پژوهش؛ پژوهشگر باید پژوهشی را انتخاب نماید که موضوع آن اصیل و دارای اعتبار علمی باشد و به تولید دانش جدید و یا به‌سازی زندگی بشر منتهی شود.
4) استفاده بهینه از منابع؛ پژوهشگر موظف است موضوع پژوهش خود را با توجه به محدودیت منابع مالی، زمان و نیروی انسانی به گونه‌ای انتخاب کند که ضمن تحقق منافع ملی کشور در فهرست اولویت‌های پژوهشی نیز باشد.
فصل سوم: ویژگی‌های فردی پژوهشگر
5) صداقت؛[2] پژوهشگر باید یافته‌های پژوهشی‌اش را، به طور کامل و شفاف در اختیار جامعه علمی قرار دهد تا با دقت، مورد نقد و تبادل قرار گیرد. نمونه‌هایی از صداقت پژوهشگر:
- ارائه و انعکاس نتایج کار پژوهشی، خواه فرضیه‌های اصلی پژوهش تأیید شده باشد یا نه.
- ذکر دقیق منابعی که در طول مدت پژوهش از آنها استفاده شده و حاصل تلاش و اندیشۀ دیگران‌اند.
- قدردانی از حامیانِ مادی و معنویِ پژوهش.
- گزارش محدودیت‌های پژوهش.
6) بی طرفی؛[3] پژوهشگر موظف است که تحلیل‌ها و گزارش‌های پژوهشی‌اش را بی‌طرفانه، و بدون دخالت دادن پیش‌فرض‌ها و تمایلات خود، دیگران یا مؤسسۀ سفارش دهندۀ پژوهش، ارائه دهد.
7) امانت‌داری؛ پژوهشگر موظف است از تمامی منابع و ابزارهایی که برای انجام پژوهش در اختیار دارد به نحو احسن نگهداری نماید و همچنین حق مالکیت فکری در برخورداری از اطلاعات به دست آمده را رعایت کند.
8) شهامت و پایبندی به جستجوی حقیقت؛ پژوهشگر موظف است نتایج واقعی پژوهش را بدون ترس و تأثیر از فشارها و جهت‌گیری‌هایی که او را فراگرفته است، ارائه نماید.
9) مشورت، نقدپذیری و رهیافت نقّادانه؛ پژوهشگر موظف است از کارها و نظرات دیگران استفاده نماید؛ از خودمحوری پرهیز کند؛ ضمن ارج نهادن به نقدها، از عُجب، غرور و نابردباری دوری نماید و برای کسب معرفت، نسبت به معرفت موجود رهیافت نقّادانه اتخاذ کند.
10) پایبندی به عنصر زمان (موعد مقرر)؛ پژوهشگر موظف است نتایج پژوهش خود را در موعد مقرر، انتشار دهد تا از آنها بهره‌برداری شود.
11) دقت در تدوین گزارش پژوهش؛ پژوهشگر باید به هنگام نگارش (گزارش) پژوهش توجه داشته باشد که:
- نگارش پژوهش به گونه‌ای نباشد که کسی یا گروهی محتمل آسیب یا ضرری شود و از میدان بیرون رود.
- جنسیت، سن، نژاد، مذهب یا تمایلات سیاسی بر نحوۀ نگارش تأثیر نداشته باشد.
- نحوۀ گزارش نتایج پژوهش، ضامن حقوق مادی و معنوی تمامی افراد دست‌اندر‌کار پژوهش باشد.
- در گزارش پژوهش، مرز بین دست‌آوردهای علمی پژوهشگر و یافته‌های اخذشده از کار دیگران، روشن، شفاف و بدون ابهام باشد.
- در گزارش پژوهش، تمام قوانین، سیاست‌ها و مقررات مربوط به پژوهشِ موردنظر، رعایت شود.
- گزارش پژوهش، حاوی نگرش، پردازش، استدلال، استنتاج، و دست‌آورد یا اندیشه‌ای نو باشد و از بازنویسی گفته‌های دیگران، بازی با الفاظ، زیاده‌نویسی، کلی‌گویی، جزم اندیشی و مصرف‌گرایی پرهیز شود.
- میراث معرفتی برجای مانده از پیشینیان به رسمیت شناخته شود.
- گزارش از هرگونه تعصّب، حسادت، کینه و خشم، غرض‌ورزی عاطفی،[4] توهین و جسارت، تحقیر و استخفاف دیگران، حرمت شکنی، بزرگنمایی خود و موضوع، انفعال در نگره‌ها و باورها به دلیل دگرباوری، فریب، آزار و اذیت، بهره‌برداری ناپسند از واژه‌ها و افراد به دور باشد.
فصل چهارم: تعهد و مسئولیت نسبت به ذینفعان
12) رعایت منافع ذینفعان در تمام مراحل پژوهش؛ پژوهشگر در تعریف، اجرا و همچنین گزارش پژوهش، نسبت به منافع ذینفعان (خویشتن، صاحبان و سرمایه‌گذاران پژوهش، آزمودنیها، جامعۀ علمی و دیگر محققان، مخاطبان، کاربران و استفاده کنندگان، همکاران تحقیق، مردم، جامعه و سازمان) مسئول است و باید نقاط ضعف پژوهش، تقارن اطلاعات، محدودیت‌های تحقیق و تعارض منافع را به اطلاع آنها برساند.
13) اعلان مرکز پژوهش انجام شده: مقالات مستخرج از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد، دکتری و طرح‌های پژوهشی، متعلق به دانشگاهی است که پایان‌نامه یا طرح پژوهشی در آنجا تدوین و انجام شده است. بنابراین، کلیه مقالات مستخرج از این پایان‌نامه‌ها و طرح‌ها باید با نام دانشگاه مربوطه انتشار یابند.
فصل پنجم: حقوق آزمودنیها
آزمودنیها[5] شامل: آزمودنی‌های انسانی،[6] حیوان، گیاه و اشیاء می‌باشند.
* آزمودنی‌های انسانی:
14) معرفی مناسب؛[7] اخلاق پژوهش علمی اقتضا می‌کند که پژوهشگر خود را به آزمودنیها معرفی کند، و از ارائۀ اطلاعات نادرست دربارۀ خود اجتناب ورزد.
15) روشنگری آغازین؛[8] پژوهشگر موظف است آزمودنیها را از نوع پرسش‌های پژوهش، درجۀ حساسیت این پرسش‌ها و تأثیرهای احتمالی پژوهش بر آنها، آگاه کند.
16) رضایت آگاهانه و آزادانه؛[9] پژوهشگر باید رضایت آگاهانۀ مشارکت کنندگان را جلب نماید و در مواقع لزوم، اطلاعاتی را راجع به هدف، روش‌ها، خطرها، مشکلات، ناملایمات و پیآمدهای احتمالی پژوهش در اختیار مشارکت کنندگان قرار دهد. آزمودنیها باید آزادانه و نه از روی اجبار در پژوهش مشارکت نمایند و در شرایطی که پژوهش پر‌خطر است، باید فرصت‌های مناسب برای سرباز زدن از مشارکت در پژوهش، بدون دردسر یا گرفتاری، به آنها داده شود. همچنین، پژوهشگر موظف است فواید عینی پژوهش را در ارتباط با موضوع تحقیق و نیز گسترش دانش، تصریح نماید (یعنی پژوهش موردنظر، فواید آشکاری برای جامعه دارد و فاقد هرگونه زیان بالقوه برای فرد و جامعه است).
17) حفظ حریم خصوصی[10] افراد؛[11] پژوهشگر حق ندارد بدون توافق آگاهانه با افراد آزمودنی، به حریم شخصی آنها، وارد شود.
18) رازداری و ناشناخته[12] ماندن آزمودنیها در پژوهش؛ زمانی که پژوهشگر به برخی از اسرار افراد یا سازمانی دست یافت، موظف است از فاش نمودن آنها اجتناب نماید و در عین حال به هیچ وجه نباید راه و نشانه‌ای برای شناسایی آزمودنیها در پژوهش بگذارد تا افرادی که نتایج پژوهش او را می‌خوانند، آزمودنیها را شناسایی کنند. همچنین، چنان‌چه پژوهشگر از هویت آزمودنیها اطلاع دارد، باید تضمین نماید که هویت آنها را هرگز فاش نخواهد کرد.
19) سلامت، ایمنی[13] و آسایش آزمودنی‌های[14] پژوهش: پژوهشگر موظف است سلامتی و آسایش جسمانی و ذهنی آزمودنیها را مورد توجه قرار دهد و از پیش، تمامی احتیاط‌های لازم را، برای جلوگیری از مخاطرات احتمالی، در نظر بگیرد.
20) حیوانات؛ پژوهشگر باید هنگام استفاده از حیوانات برای پژوهش‌های علمی، مراقب باشد تا با توجه به مقررات انجام آزمایش، عمل نماید. همچنین باید نکات زیر را مورد توجه قرار دهد:
21) گیاهان؛ پژوهشگر مجاز نیست در حین پژوهش صدمه‌ای به گیاهان -خواه در روند پژوهش باشند و خواه نباشند- وارد نماید. بدیهی است هرگونه مداخله‌ای در حیات گیاه باید با دلایل قانع‌کننده و توجه به پیآمدهای آن برای جامعۀ بشری، صورت پذیرد.
22) حفاظت از اشیاء، اسناد و مدارک، آثار باستانی و محلی؛ پژوهشگر موظف است به هنگام پژوهش بر روی اشیاء باستانی و مطالعۀ اسناد و مدارک قدیمی، از ضوابط و استانداردهای ارائه شده برای پژوهش بر روی آنها، آگاه بوده و در جریان پژوهش صدمه‌ای به آنها وارد ننماید.
23) وضوح نحوه رعایت مسائل اخلاقی؛ پژوهشگر موظف است همواره نحوۀ رعایت مسائل اخلاقی را در تمام گزارش‌های پژوهشی، مقالات، پایان‌نامه‌ها و...، به طور آشکار مشخص نماید.
فصل ششم: رفتارهای سوءپژوهشی
24) جعل داده‌ها؛[15] عبارت است از گزارش مطالب غیرواقعی و ارائۀ داده‌ها یا نتیجه‌های ساختگی به عنوان نتیجه‌های آزمایشگاهی، مطالعات تجربی و یا یافته‌های شخصی. مانند:
- ارائۀ نتیجه‌های ساختگی به عنوان نتیجه‌های آزمایش یا خروجی نرم افزار.
- جابه‌جا کردن نتیجه‌های یک بررسی با نتیجه‌های بررسی دیگر.
25) تحریف داده‌ها؛[16] منظور از تحریف داده‌ها آن است که ثبت و ارائۀ نتیجه‌های پژوهشی به نحوی باشد که مواد پژوهش، وسیله‌ها و ابزار، یا فرایند جمع‌آوری داده‌ها دستکاری شود، یا داده‌ای حذف یا تغییر یابد و نتیجۀ پژوهش در راستای اهداف خاص دنبال شود. مانند:
- ارائۀ مراحل آزمایشگاهی یا فرایندهای غیرواقعی تحلیل، برای رسیدن به نتیجه‌هایی که در مقاله داده شده است.
- دستکاری نتیجه‌های به دست آمده از شبیه‌سازی یا آزمایش‌های تجربی.
- حذف بخشی از داده‌ها، نتیجه‌های آزمایشگاهی، یا بخشی از تحلیل‌های نظری که ارائۀ آنها، نتیجه‌های به دست آمده را مورد تردید قرار می‌دهد.
- استفاده از نرم‌افزارهای مختلف برای ایجاد تغییرهای موردنظر در شکل‌ها یا نمودارها.
- دستکاری شرایط آزمایشگاه برای رسیدن به نتیجه‌های دلخواه.
- خوش رنگ و آب جلوه دادن[17] یا بزرگنمایی امور کوچک با هدفِ پنهان کردن واقعیات بزرگ‌تر.
26) سرقت علمی؛[18] شامل اقتباس نزدیکِ افکار و الفاظ نویسنده دیگر، تناظر یک به یک در بیان اندیشه‌ها و شباهت‌های ساختاری در نوشتار یا انتساب ایده‌ها، فرآیندها، نتیجه‌ها یا کلمه‌های دیگران به خود، بدون ارجاع مناسب است.
27) اجارۀ علمی؛ منظور از اجارۀ علمی این است که پژوهشگری به جای آنکه خود به انجام پژوهش بپردازد، افرادی را برای این منظور به کار گیرد و خودش در فعالیت پژوهشی چندان تلاش نکند، سپس، بعد از تحویل کار، با دخل و تصرف اندکی در پژوهش صورت گرفته، آن را به نام خود منتشر نماید.
28) تعارض منافع؛[19] مجموعه شرایطی که در آن تصمیم حرفه‌ای در مورد یک هدف اولیه (تعهد اصلی پژوهشگر به آزمودنیها) تحت تأثیر یک منفعت ثانویه (مالی، اعتبار فردی، اعتبار دانشگاهی، شهرت و...) قرار می‌گیرد.
فصل هفتم: استناد
29) ارجاع و استناد[20] به منابع مورد استفاده؛ پژوهشگر موظف است در صورت استفادۀ مستقیم یا غیرمستقیم از آثار دیگران،[21] به آنها استناد نماید.
30) بازگفت[23] و بازنویسی؛ پژوهشگر موظف است زمانی که اطلاعاتی را از منبعی همراه با حفظِ معنی اصلی متن و منظور نویسنده، با استفاده از واژه‌های خود، نقل می‌کند، به منبع اصلی آن، ارجاع دهد.
31) استناد به منابع معتبر؛ مجلۀ مورد استفاده، سایتِ حامی مقاله و نویسندۀ مقاله، باید موثق و معتبر باشند و نباید از منابع مشکوک یا فاقد اعتبار علمی، استفاده یا به آنها استناد کرد.
32) ارجاع و استناد مطابق با استانداردهای بین‌المللی؛ نویسنده در ارجاع‌دهی باید از یکی از استانداردهای کتاب شناختی[24] استفاده نماید.
فصل هشتم: مالکیت معنوی[25] و مسئولیت پژوهش انجام شده
33) شرایط نویسندۀ پژوهش؛ شخصی نویسنده (یا یکی از نویسندگان) پژوهش (طرح پژوهشی، مقاله، کتاب و...) خواهد بود که دست‌کم مشمول یکی از موارد زیر باشد:
1. سهم قابل توجهی در: الف) ارائۀ ایدۀ پژوهشی یا طراحی مطالعه، ب) جمع‌آوری داده‌ها، ج) تحلیل و تفسیر داشته باشد.
2. در نوشتن پیش‌نویس مقاله و اصل آن، یا مرور نقّادانۀ آن، که منجر به اصلاح محتوای علمی مقاله می‌گردد، نقش داشته باشد.
3. مقالۀ نهایی را مطالعه و تأیید کرده باشد.
34) مسئولیت نویسندگان مقاله دربارۀ محتوای مقاله؛ تمامی نویسندگان باید مسئولیت محتوای مقاله دربارۀ نکاتِ زیر را بپذیرند:
1. صحت مطالب مندرج در مقاله.
2. پایبندی به راهنماهای اخلاق در پژوهش.
35) وظایف نویسندۀ مسئول؛[26] نویسندۀ مسئول، کسی است که مسئولیت گروه پژوهشی و صحت کل پژوهش را می‌پذیرد؛ و همچنین، از سوی سایر نویسندگان، مسئولیت مکاتبات و پاسخ‌گویی به ابهامات و ایرادات مطرح شده در مورد مقاله، و انتقال نظرات و مکاتبات مهم به سایر نویسندگان و تنظیم روابط بین آنها را بر عهده می‌گیرد.
36) سپاسگزاری؛[27] نام کلیۀ افرادی که در اجرای پژوهش، مساعدتی مبذول داشته‌اند اما، معیارهای درج نام در بخش نویسندگان مقاله را ندارند، در بخش سپاسگزاری، با ذکر نوع مشارکت، آورده می‌شود.
37) انتساب غیرواقعی (جعلی) به مؤسسه، مرکز یا گروه آموزشی‌ای که نقشی در اصل پژوهش مربوطه یا در فعالیت حرفه‌ای فرد نویسنده ندارد، غیرمجاز است.
38) در مقالات مستخرَج از پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری، به ترتیب، اسم دانشجو، استاد(ان) راهنما و استاد(ان) مشاور آورده می‌شود.
39) استاد راهنما یا سرپرست پژوهش در هر شرایطی باید پاسخگوی درستی و نادرستی مندرجات پژوهش باشد. خواه مستقیماً در پژوهش مشارکت داشته باشد و خواه به دلایلی قادر به نظارت دقیق بر پژوهش و انتشار نتایج آن نبوده باشد.
فصل نهم: ضوابط انتشار
40) تدوین و نشر نتایج؛ پژوهشگر موظف است در تمام مراحل انجام پژوهش، یافته‌های پژوهش و روش‌های به کار گرفته شده برای گردآوری و تحلیل آنها را به نحو روشن و شفاف، ساده، معنی‌دار[28] و قابل استفادۀ دیگران تدوین کند و انتشار دهد.
41) ارسال موازی؛ ارسال همزمان یک مقاله، جهت بررسی و چاپ در دو یا چند مجلۀ چاپی یا الکترونیکی مجاز نمی‌باشد.
42) ارسال مجدد؛[29] ارسال مجدد یک مقالۀ چاپ شده در نشریۀ چاپی یا الکترونیکی به یک مجلۀ دیگر جهت بررسی و چاپ غیرمجاز است.
43) انتشار همپوشان؛[30] پژوهشگر مجاز نیست، داده‌های مقالۀ پیشین خود را با اندکی تغییر در متن، در مقاله‌ای با عنوان جدید به چاپ رساند.
44) انتشار تکه‌ای؛[31] در صورتی که نتایج پژوهش در یک مقاله به صورت یکپارچه قابل انتشار باشد، پژوهشگر مجاز نیست آن نتایج را در چند بخش جداگانه و در چند مقاله مستقل به چاپ برساند.